حکم حرمت تلگرام :: بصیرت رسانه «مرشدخان»

آیا ادامه فعالیت تلگرام حرام است؟

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر رسانه
۱۲۰۶

اخیرا در جامعه شبهه ای مطرح شده است تحت این عنوان که آیا ادامه فعالیت تلگرام ، حرام است یا خیر؟

آیت الله موحدی کرمانی در خطبه های نماز جمعه تهران در سخنانی فرمودند:«فعالیت تلگرام که موجب سلطه اجانب می‌شود طبق متن صریح قرآن حرام است. برای حفظ ارزش‌های انقلابی باید روی اینترنت بومی تمرکز کرد. همان کاری که چینی‌ها کرده‌اند ما هم می‌توانیم. دولت لازم است قانون استفاده کنندگان از فیلترشکن‌ها تدوین و تصویب کند. چرا در فضای مجازی قهرمان سازی کاذب صورت می‌گیرد؟ لزوم بهره مندی مناسب از فضای مجازی و اینترنت جهت گسترش تشیع حتمی است. هشتاد درصد از فضای مجازی جهانی در اختیار آمریکایی‌ها است.»

بعد از سخنان آیت الله موحدی کرمانی برخی در واکنش به این سخنان بیانات یا نوشته هایی را روانه فضای مجازی نمودند. یکی از این واکنش های سریع و عجولانه و بدون ذکر دلیل در این زمینه چنین است:

«خوشبختانه اغلب معتقدان به حلال و حرام می دانند که سخن خطیب نماز جمعه درباره حرام بودن تلگرام مبنای قرآنی ندارد.»

یکی دیگر از واکنش های مجازی به سخنان خطیب نماز جمعه تهران نیز چنین است:

«کجای فقه گفته از وسیله‌ای که کاربرد مثبت و منفی دارد اگر کسی استفاده منفی کرد استفاده مثبت هم حرام می‌شود؟! ... بهتر است بجای تحریم حلال خدا شبهات را پاسخ دهیم و آنجا که قابل پاسخ دادن نیست بجای پاک کردن صورت‌مسئله با بستن فضای مجازی، آن اشکال بی‌پاسخ را رفع کنیم.»

اما آیا سخن آیت الله موحدی بدون مبنای قرآنی است و یا با تمثیل «پاک کردن صورت مساله» می توان در مقابل سخنان آیت الله موحدی کرمانی به پاسخگویی پرداخت.

آیت الله موحدی کرمانی در سخنان خود به این آیه قرآن تمسک نموده است که خداوند تبارک و تعالی می فرماید: «وَلَنْ یَجْعَلَ اللَّهُ لِلْکَافِرِینَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ سَبِیلًا[1]». طبق این آیه قرآن کریم و روایات فراوان دیگر، هرگونه ارتباط با کفار که موجب تسلط و سلطه آنان بر مسلمین شود، از جانب اسلام نفی شده است و این اصل به قاعده «نفی سبیل» معروف شده است که در بسیاری از ابواب فقهی کاربرد دارد. فاضل مقداد در تبیین این قاعده فقهی می فرماید: «فقهاء با این آیه ( آیه نفی سبیل ) بر مسائل متعددی استدلال می کنند». آن گاه خود، نُه مسأله را بر شمرده و در پایان گفته است : «به طور کلی هر چیزی که موجب دخول مسلمان در ملک کافر یا موجب سلطه کافر بر مسلمانان گردد، به دلیل آیه یاد شده باطل است».[2] اما استناد به جمله «پاک کردن صورت مساله» نیز استناد درستی نیست زیرا اگر بخواهیم به این امر استناد کنیم باید عمل پیامبر گرامی اسلام در تخریب مسجد ضرار[3] را هم «پاک کردن صورت مساله» بدانیم و بگوییم پیامبر لازم بود فرهنگ سازی کند و به تخریب مسجد دست نزند در حالیکه پیامبر گرامی اسلامی صلی الله علیه و آله و سلم، نه تنها مسجد را تخریب نمودند؛ بلکه دستور دادند تا مدت ها مردم زباله های خود را نیز در مکان همان مسجد بریزند تا حتی قداست آن مکان نیز در اذهان مردم رفع گردد.[4]

از طرفی لازم به ذکر است که استدلال خطیب محترم به آیه نفی سبیل، تنها یکی از استدلال هایی است که با آن می توان ادامه فعالیت تلگرام در شرایط فعلی (که موجب سلطه اجانب بر بیگ دیتای کشور می شود) را حرام دانست و بر همین مبنا بود که تنباکو که از نظر غالب فقهای آن زمان فی نفسه (به خودی خود) حلال بود، به دلیل سلطه اجانب بر اقتصاد کشور حرام دانسته شد و فتوای مهمی در این زمینه صادر گردید. در این زمینه قواعد فقهی مهم دیگری نیز وجود دارد که به تایید بیانات خطیب نماز جمعه تهران می آید که به دلیل لزوم اختصار در این مقال تنها به ذکر عناوین آن قواعد بسنده می کنیم و تفصیل آنرا به جای دیگری وا می گذاریم. عنوان این قواعد عبارتند از: «نفی ضرر مبتنی بر قاعده لا ضرر[5]»، «حرمت اعانه بر اثم»، «حرمت اعانه بر ظلم»، «اصل عقلانی حرمت دادن اطلاعات مسلمین به بیگانگان و حرمت جاسوسی به نفع کفار»، «نفی مودت با کفار و نفی رکون و تکیه به آنها»، «حرمت نقض حریم خصوصی از جانب همگان اعم از کافر و غیر کافر مگر در موارد تزاحم» که هر یک از این قواعد علاوه بر اثبات حرمت ادامه فعالیت تلگرام و امثال آن، می تواند یک وجوب را هم اثبات نماید و آن «وجوب کفایی راه اندازی اینترنت و شبکه اجتماعی ملی» است که بر هر فرد توانا و آشنای به این حوزه و نیز بر هر مسئولی که کار در دست او است واجب است تا در این مسیر قدم نهاده تا کشور را از سلطه اجانب و از انواع ضررها، اثم ها و موارد دیگر مطرح در قواعد فوق رها نماید، همانطور که در ضروریات نظام که تحت عنوان «واجبات نظامیه» در فقه بحث می شود، تولید و فراهم آوردن زمینه تولید آن محصول و خدمات مربوطه، به قدر کفایت به عنوان «واجب کفایی» مطرح شده است.[6] همجنین بر کسانی که فضای رسانه ای در اختیار آنها است (که شامل عموم فعالان فضای مجازی می شود) واجب است که در این زمینه امر به معروف (راه اندازی شبکه ملی اطلاعات) و نهی از منکر (سلطه نرم افزارهای خارجی بر بیگ دیتای کشور) نمایند و کوتاهی در این زمینه ترک یکی از دستورات مهم مقام معظم رهبری امام خامنه ای است که می فرمایند: «در مسئله‌ی فضای مجازی، اونی که از همه مهم‌تر است، مسئله‌ی شبکه‌ی ملّی اطّلاعات است. متأسّفانه در این زمینه کوتاهی شده، کاری که باید انجام بگیرد، انجام نگرفته؛ این [طور] نمیشود. اینکه ما به عنوان اینکه نباید جلوی فضای مجازی را گرفت، در این زمینه‌ها کوتاهی کنیم، این مسئله‌ای را حل نمیکند و منطق درستی هم نیست ... بهترینِ کشورها، قوی‌ترینِ کشورها، در این زمینه‌ها خطّ قرمز دارند؛ راه نمیدهند؛ ... کنترل میکنند. ما هم باید کنترل کنیم؛ این کنترل کردن معنایش این نیست که ما ملّت را از فضای مجازی محروم کنیم؛ امروز بهمنی از گزاره‌های درست و نادرست دارد روی سر مراجعین اینترنت ما فرود می‌آید؛ اطّلاعات غلط، اطّلاعات نادرست، اطّلاعات مضر، شِبه اطّلاعات. خب اینها دارد مثل یک بهمنی فرود می‌آید؛ ما چرا باید اجازه بدهیم این اتّفاق بیفتد؟ ما چرا باید اجازه بدهیم آن چیزهایی که برخلاف ارزشهای ما است، برخلاف آن اصول مسلّمه‌ی ما است، برخلاف همان اجزا و عناصر اصلی هویّت ملّی ما است، بهوسیله‌ی کسانی‌ که بدخواه ما هستند، در داخل کشور توسعه پیدا کند؟ نه. کاری کنید که از منافع و سودها و بهره‌های فضای مجازی همه بتوانند استفاده کنند.»[7]

به طور خلاصه سخنان حضرت آیت الله موحدی کرمانی نه تنها فاقد مبنای قرآنی نیست، بلکه تنها به یکی از قواعد فقهی در این زمینه پرداخته است و قواعد فراوان و روایت فراوان دیگری می تواند به عنوان دلیل یا موید برای سخنان ایشان مورد بحث و بررسی قرار گیرد.

حجت الاسلام مجتبی شیخی، کارشناس ارشد اقتصاد و کارشناس فقه فضای مجازی

[1]. سوره نساء، آیه 141.

[2]. رک الإعتقاد فی شرح واجب الأعتقاد، ج 2، ص 44.

[3]. سوره توبه: آیات 107-109.

[4]. تفاسیر مجمع‌البیان، المنار و نورالثقلین، ذیل آیات مورد بحث.

[5]. این قاعده شامل انواع ضررهای امنیتی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می شود.

[6].صراط النجاة (شیخ انصاری همراه با حواشی هفت تن از فقهای بزرگ)، ص 278؛ عروة الوثقی مع التعلیقات، الاجاره، فصل فی مسائل متفرقه، م 13؛ خمینی، روح الله موسوی، نجاة العباد، ص 255 و تحریر الوسیله، ج 1، ص 582؛ فانی اصفهانی، 1401ق، ج‏2، ص 29.

[7]. بیانات در دیدار مسئولان نظام در هفدهمین روز از ماه مبارک رمضان 22/3/1396.

از مخالفین تحریم تنباکو تا تلگرام

امیرحسین احمدنیا ، محقق و پژوهشگر رسانه
۱۲۱۱

از مخالفین تحریم تنباکو تا تلگرام

نمازگزاران مردم تهران در تاریخ 10 اسفندماه 97 در ضمن خطبه‌های نماز ، شاهد سخنان متفاوتی از امام جمعه موقت تهران در مورد موضوع «تلگرام» بودند. حکم حرمت فعالیت تلگرام در کشور مساله‌ای بود که بیانش از زبان آیت‌الله موحدی کرمانی در خطبه‌های نماز جمعه زمزمه‌های معناداری را در شبکه‌های اجتماعی در پی داشت. ایشان در این سخنرانی فرموده بودند:

«همه امورات کشور روی فضای مجازی متمرکز شده است. برای حفظ ارزش‌های انقلابی باید روی اینترنت بومی تمرکز کرد. همان کاری که چینی‌ها کردند ما هم می‌توانیم. هشتاد درصد از فضای مجازی جهانی در اختیار آمریکایی‌ها است. لازم است تلاش مضاعفی برای از بین بردن حملات سایبری بویژه در بخش‌های حساس بانکی و نفتی انجام گیرد. ضرورت مدیریت و کنترل فضای مجازی از سوی نظام و بهره‌مندی صحیح از فضای مجازی از ضروریات است. لزوم بهره مندی مناسب از فضای مجازی و اینترنت جهت گسترش تشیع حتمی است. ادامه فعالیت پیام رسان تلگرام که موجب سلطه اجانب می‌شود طبق صحبت صریح قرآن «حرام بَیّن» است؟ اخلال در وحدت ملی، ایجاد اختلاف میان اقشار جامعه، دسترسی بیگانیگان به اطلاعات کشور، انتشار و توزیع و تجارت محتوای مستهجن، اهانت به مقدسات و ارزش‌های اسلامی، نشر اکاذیب و تشویش اذهان عمومی از جمله آسیب‌های تلگرام است.»

«شهاب‌الدین حائری» یکی از معترضین به سخنان امام جمعه تهران بود که پست انتقادی وی از سوی رسانه‌هایی نظیر؛ «جماران» و «خبرفوری» مورد استقبال قرار گرفت. وی در پست تلگرامی خود در تعریضی قابل تامل به نقد سخنان آقای موحدی پرداخته و مدعی شده:

«کجای فقه گفته از وسیله‌ای که کاربرد مثبت و منفی دارد اگر کسی استفاده منفی کرد استفاده مثبت هم حرام می‌شود؟! چه تفاوتی بین تلگرام و ایتا که شبکه اجتماعی داخلی است وجود دارد وقتی از هر دو استفاده‌های حرام و حلال می‌شود؟ اگر بسیاری از سوالات مردم جواب روشنی داشت آیا باز از جریان آزاد اطلاعات نگران می‌شدیم؟ بهتر است بجای تحریم حلال خدا شبهات را پاسخ دهیم وآنجا که قابل پاسخ دادن نیست بجای پاک کردن صورت مسئله با بستن فضای مجازی ، آن اشکال بی پاسخ را رفع کنیم. شبکه مجازی آخرین فرصت برای اصلاح فرهنگ جامعه ماست. بگذاریم مردم با تجربه و خطا به بلوغ در استفاده از این نعمت خدا برسند.»

در پاسخ به چند نمونه و مصداق نقض که در منابع فقهی و ادله قرآنی آمده اشاره می‌شود تا بلکه شاید این آقازاده محترم مروری بر دروس دوران طلبگی خود نموده و یا اگر احیانا کاهلی از او سر زده جبران مافات نماید و از فشار سنگین این ابهامات بیرون بیاید!

دربارة این سخنان نکاتی وجود دارد که در ذیل بدان اشاره می‌کنیم؛

1. حلال یا حرام بودن ابزار مشترک را می‌توان در دو لایه‌ی حاکمیتی و کاربری بحث کرد؛

§ لایه‌ی حاکمیتی در بحث ما بدین شکل است که آیا بر حاکمیت جایز است که اجازه دهد پیام‌رسان تلگرام در کشور آزادانه فعالیت کند؟

§ لایه‌ی دیگر، حوزه‌ی کاربری است؛ بدین معنا که حکم استفاده‌ی کاربران از تلگرام چیست؟

سخن آیت‌الله موحدی کرمانی در حوزة‌ حاکمیت که وظیفه‌ی مسئولان است،‌ می‌باشد و ایشان اجازه‌ی فعالیت تلگرام توسط مسئولان را حرام می‌دانند.

بحث دیگر دربارة ابزار این است که همة فقها استفاده‌ از ابزارهایی مانند چاقو که هم معایب و هم مفاسد دارد را جایز می‌دانند ولی بحث اینجا است که شرط حلیت این ابزار مشترک این است که نتوان با سلسله اقداماتی با تحول در ساختار آن، زمینه‌ی استفاده‌ی درست را به وجود آورد. اما در مورد ابزارهایی که می‌توان با تصرف در آنها از معایبشان کاست، ابزار مشترک محسوب نمی‌شوند و واجب است از آن ابزار عیب‌زدایی صورت گیرد.

به عقیدة کارشناسان، فضای مجازی مانند موم در دست فناوران است و می‌توان شبکه‌ی اجتماعی سالم، امن، ارزان و باکیفیت را بدون آسیب‌های حداکثری تولید کرد. لذا اجازه‌ی فعالیت شبکه‌هایی که برای مردم و کشور تهدید و آسیب داشته باشند، حرام است.

فقط یکی از دلایل حرمت این شبکه‌های خارجی، قاعده‌ی نفی سبیل است. چون به وسیلة تلگرام دشمن صهیونیستی بر ما سلطه‌ی اطلاعاتی، امنیتی و فرهنگی دارد. مقام معظم رهبری (دام‌ظله‌العالی) در صحبتی که در ذیل بدان اشاره می‌کنیم، به این قاعده نظر دارند؛

«اینها ابزارهایی هستند که می‌توانند مفید واقع بشوند، اما سلطه‌ی دشمن را از این ابزارها بایستی سلب کرد، نمی‌توانید شما برای این‌که مثلاً فرض بفرمایید رادیو و تلویزیون داشته باشید، رادیو و تلویزیونتان را بدهید در اختیار دشمن. اینترنت هم همین‌جور است، فضای مجازی هم همین‌جور است، دستگاه‌های اطلاعاتی و ابزارهای اطلاعاتی هم همین‌جور است، این‌ها را نمی‌شود در اختیار دشمن قرار داد؛ امروز در اختیار دشمن است؛ وسیله‌ و ابزار نفوذ فرهنگی است؛ ابزار سلطه‌ی فرهنگی دشمن است. (14/3/1395)

2. فتوای میرزای شیرازی و داستان آن، آن چنان شهرت دارد که دانش‌آموزان هم با آن آشنا هستند و می‌دانند به حکم میرزای شیرازی، استعمال دخانیاتی که از امور حلال است زمانی که موجب سلطه بیگانه بر مسلمین گردد در حکم مبارزه با خدا قرار می گیرد.

در موارد متعدد دیگر نیز در طول تاریخ به این قاعده به طور گسترده استناد شده است.

3. به عنوان مثال؛ جناب سیدیزدی فتوا داده‌اند که: « ...هر چه موجب تقویت و شوکت کفر و کفار و باعث ضعف اسلام و مسلمین است، حرام است، چه از معاملات باشد یا غیر آن از آنچه باشد...» بر اساس عمومیتی که از ظاهر فتوای سید یزدی به دست می‌آید، بهره برداری از تکنولوژی و حتی نظام سیاسی غربی اگر موجب تقویت کفر و ضعف اسلام شود، اشکال دارد. آن وقت چگونه است که امروز آخوندزاده‌ای با استناد به منافع _که قلیله هم هست _ به راحتی پذیرش سلطه اجانب را تجویز می‌کند و به کلی منکر حکم «نفی سبیل» در فقه می‌شود و البته گروهی هم با نام ترویج اندیشه‌های امام مبلغ وی می‌شوند؟!!

4. نویسنده در بند دیگری تاکید می‌کند؛ «چه تفاوتی میان تلگرام و ایتاست»!! این سخن ایشان البته مثل آنست که بگویند چه تفاوتی میان داشتن زن شرعی و ارتباط با نامحرم هست، در شرایطی که می‌شود با هر دو اعمال گناهی انجام داد!! آن عزیز عنایت ندارند! ایتا یک شبکه داخلی است، سرورهای آن هم در داخل کشور است، و اگر بر فرض مدیران آن غلطی بکنند قابل پیگرد قانونی است، اگر فردی جرمی در آن مرتکب شود، دادگاه می‌تواند ورود کند. مهم‌تر از همه اینکه اطلاعات کشور را به دست دشمن نمی‌رساند. در حالی که تلگرام وابسته به شرکت «قلعه دیجیتال» است و این شرکت در آمریکا به ثبت رسیده و مدیرش یک افسر ارتشی در آمریکاست. سرورهای تلگرام خارج از کشور ایران و تحت کنترل دشمنان است، «بیگ دیتای» آن دست دشمن است. ناگفته پیداست مدیر ان سرسپرده و فراری به دامان دشمنان ایران ملحق می‌شوند و همین مساله یک رخنه امنیتی در کشور جهت نفوذ دشمن ایجاد می نماید.

5. نویسنده در بخش دیگری از موشکافی‌های محققانه‌شان!! تلگرام را ابزار جریان آزاد اطلاعات معرفی می کنند! شایسته است که از جناب ایشان پرسیده شود، این دشمنانی که تا این اندازه مهربانند و برای هم‌وطنان ایرانی شبکه اختصاصی ایجاد نموده‌اند و هزینه‌های آن را تقبل نمودند، چرا از ورود داروهای مورد نیاز بیماران جلوگیری می‌کنند و آن را تحریم کرده‌اند؟!

حقیقت آنست که شبکه‌های اجتماعی نه برای ایجاد جریان آزاد اطلاعات بلکه برای ایجاد هجمه گسترده یک طرفه تبلیغاتی ایجاد شده‌اند. شاهد مثال آن، کانال «آمدنیوز» است که از برترین کانالهای تلگرامی است و امروز شاهد نمایش مفتضح پشت صحنه آن در مستند #ایستگاه_پایانی_دروغ هستیم.

6. نویسنده معزز در انتهای اظهاراتشان به یکباره و در حرکتی بهت‌آور گریبان چاک نموده و تلگرام را با کل فضای مجازی برابر دانسته اند!! و پایان آن را پایان دنیا معرفی می‌کنند!! این اظهارات در شرایطی مطرح می‌شود که تلگرام صرفا یک شبکه گمنامی بوده که با بستن وایبر توسط مسئولین ایران به صورت کاملا ناشیانه در داخل کشور مطرح شد! در حالی که این شبکه اجتماعی جز قابلیت چت کردن، هیچ امتیاز دیگری نداشت و مردم تاکنون نشان داده اند که به هیچ شبکه‌ای تعصب ندارند و هدف آنان تنها رفع نیاز روزمره است و اگر رفع و تامین این نیاز در شبکه‌ای داخلی میسر گردد و ریل گذاری نهادهای مربوط به سمت آن فراهم شود مطمئنا از شبکه‌های داخلی استقبال خواهند نمود .

و در پایان باید گفت: متأسفانه سیاست اعمالی مسئولان کشور، حمایت از شبکه‌های اجتماعی دشمن و جلوگیری از ورود دانشمندان جوان کشور در باشگاه فناوری‌های جدید ارتباطی است و مسئولان برای توجیه وضعیت موجود، ادبیات تولید کرده و اقدامات خویش را توجیه می‌کنند.